Knjiga o Milutinu, Danko Popović, Književne Novine, 1986, pp. 147
Nacionalizam u srpskoj književnosti osamdesetih godina prošlog veka je bio preteča nacionalizmu koji je doveo do krvavog rušenja Jugoslavije, ponekad čak i direktna inspiracija. Neka od najtiražnijih i najuticajnijih dela srpske književnosti su napisana i izdata u tom periodu. Njih ujedinjuje izričito bavljenje srpskom nacionalnom sudbinom, istorijski imperativ pomirenja srpskog naroda i neophodnost njegovog ujedinjenja kao uslov opstanka. Obe Jugoslavije su uglavnom tretirane kao tamnice srpskog naroda i kao istorijska greška koja je proizvela preveliki broj nepotrebnih srpskih žrtava i dovela Srbe do ruba nacionalne egzistencije. Osim Ćosićevih romana koji čine trilogiju Vreme Zla (Grešnik, Otpadnik i Vernik) i koji otvoreno zagovaraju rat kao jedino moguće rešenje “istorijskog” antagonizma između Srba i Hravata, osamdesetih su izdati i drugi romani čiji se nacionalno orijentisan narativ preplitao sa vanliterarnom stvarnošću. Kao jedan od takvih romana je roman aranđelovačkog pravnika Danka Popovića, Knjiga o Milutinu, koji je za godinu dana nakon prvog izdanja premašio tiraž od pola miliona i postao jedan od najizdavanijih literarnih radova na ovim prostorima.
U romanu Knjiga o Milutinu, Milutin Ostojić, seljak iz Šumadije, prepričava svoj život činovniku zatvora u kojem se nalazi. Njegov život prati hronologiju nastajanja obe Jugoslavije. Preplitanjem privatne i javne istorije Milutin izričito upoređuje posledice javne istorije na svoj život i time poziva na analizu ideja vodilja tih istorijskih perioda. Njegova samoidentifikacija kao “domaćin” i “seljak” ukazuje na njegovu običnost kojom pokušava da kroz sopstveno iskustvo univerzalizuje sudbinu naroda kome on pripada. Književnim populizmom Popović uspešno dopire do velikog broja čitaoca, što uostalom potvrđuju tiraži romana.
Milutin opisuje horor Prvog svetskog rata detaljnim sećanjima na nedužne civile i muke u kojima su oni stradali od strane Arnauta, Austrougara i Nemaca, a zarad stvaranja unitarne države. Nacionalni stereotipi ne-srpskih naroda potkrepljuju i uveličavaju njihove međusobne podele i srpska stradanja od ruku onih koji im žele zlo samo zbog njihove nacionalne pripadnosti. Dovođenjem u direktno poređenje stradanja kao preduslova stvaranja države i samog rata, Popović uspešno kreira prividnu antiratnu tematiku iza koje se krije nacionalističko uverenje o Srbima kao nedužnim stradalnicima. Milutin sumnja u neophodnost njegove žrtve za ljude koje ne poznaje i predele u kojima nikada nije bio. Njegovim pripovedanjem srpski narod prelazi put od žrtvovanja naroda do naroda kao žrtve čije herojstvo proizilazi iz sopstvene viktimizacije. Idealizacijom gubitništva Milutin pokušava da utvrdi vanvremenske karakteristike naroda kome pripada i ujedno da ih ograniči samo na sopstven narod. Ratne pobede su za njega nacionalni porazi koje samo utvrđuju žrtveni identitet naroda, a Milutin postaje kolektivni junak i njegov glas razuma. Sama forma romana, koja u vidu skaza prožetim kolokvijalnim izrazima približava doživljaje čitaocu, dozvoljava poistovećivanje čitaoca sa revizionističkom prošlošću. Kroz Milutina, Popović suočava čitaoce sa procesom nacionalnog osvešćivanja i preispitivanja prihvaćene nacionalne istorije, i samim tim vanliterarnom porukom dela. Formulišući roman kao niz povezanih sećanja koja kroz tragediju potvrđuju sumnje pripovedača, Popović čak i poziva na neophodnost revizije kao vrste naknadne pameti koja će da izvede narod iz nametnutih zabluda.
Popović takođe suprotstavlja ideje Milutina kao seljaka sa intelektualcima koji uglavnom čitaju knjige i novine i koji su završili školu. Selo i grad dolaze u konflikt iz kojeg selo izlazi kao autentično mesto nacionalnog postojanja i karaktera jer je ono zasnovano ne na čitanju već radu na zemlji, što aludira na neophodnost povezanosti krvi i zemlje. Milutinove vrline su iskazane u njegovom požrtvovanom radu na svojim poljima i sa svojom stokom, njegovom naivnom iskrenošću i pronicljivošću. Suprotno njemu su intelektualci koji zastupaju ciljeve kojima se Milutin prećutno protivi. Njegovi unutrašnji dijalozi kada je suočen sa stavovima intelektualaca logički opovrgavaju njihova mišljenja i čine ih besmislenim što dovodi do isticanja Milutina, seljaka, kao žrtve onih koji ne razumeju potrebe seljaka i koji mu nametnutim idejama čine nažao. Banalizacijom svoje sudbine, kao na primer, njegovim utamničenjem zbog žita koje nema, se uspostavlja moralna hijerarhija i suprotnost kratkoročnih, ali aktuelnih, političkih ciljeva i potreba naroda. Time se takođe stvara veza između manipulatora i manipulisanih, što određuje krivca za nedaće u vidu ideologije i ljudi koji je zastupaju, ali istovremeno skida odgovornost sa apstrahovanog naroda nudeći mu implicitnu mogućnost organske alternative.
Knjiga o Milutinu putem braka Milutina i njegove žene Živane stvara idealno-tipsku vezu između muškaraca i žena. Milutin je taj koji govori u ime porodice, koji se kreće političkim prostorom i čija žrtva omogućava porodici da preživi. Njegov odnos prema Živani je snishodljiv što se vidi u njegovim reakcijama na Živanina istupanja i pokušaje da odbrani svoje domaćinstvo. Njenom infantilizacijom Milutin uspostavlja odnose moći unutar svoje porodice a samim tim i unutar zajednice. Živana je osuđena na čuvanje kuće, prehranu, i emocionalnu robiju putem koje Milutin uveličava svoju žrtvu i pravičnost. Živana je uspela da odbrani svoju čestitost tokom rata time što je sačuvala svoje telo i što je živela “kao kaluđerica”, hraneći se svojim rukama, time sačuvavši Milutinov obraz. Živanina čestitost je u stvari potvrda Milutinovog moralnog autoriteta i ideala zajednice koji se bazira na patrijarhalnim vrednostima uspostavljenim u odnosu “domaćina” i “domaćice.” Remećenje ovog odnosa na posletku znači i raspad zajednice. Ta dihotomija između podređene žene domaćice i žene sa svojim stavom se ogleda u liku komunistkinje Ljube Pantelijine koja pokušava da natera Milutina da se pridruži časovima čitanja Engelsove knjige Poreklo Porodice, koja upravo opovrgava odnose moći muškarca i žene. Ljubin trud je nipodaštavan, dok je ona prikazana kao pretnja instituciji domaćinstva, porodice i samog naroda. Putem nje, a takođe uz pomoć unuke koja je prijavila svog dedu vlastima i time doprinela njegovom privođenju, Popović implicitno označava komunističku ideologiju kao uzrok raspada patrijarhalne porodice i neminovnog pada srpskog naroda.
Knjiga o Milutinu samim naslovom sugeriše večnost i neupitnost svojim aluzijama na zavete koji čine bibliju. U njoj Popović koristi Milutina kao posrednika vanliterarnih ideja kojima on kao pisac teži i koje on zastupa. Uz pomoć Milutina, njegova knjiga prerasta u manifest nacionalističkih težnji i tragizma srpskog naroda.
